Playwrights Notes: USG-TG 2013: Ang Panibagong Pagpasada ng “Jeep”

PAMPITO ang University of San Carlos – Theatre Guild (USC-TG) sa mga produksyon na binigyan ko ng pahintulot na magpalabas ng isa sa aking mga pinakamamahal na dula sa orihinal na titulo nitong “Dyip.”  Pero hindi naman ito papahuli sa mga bersyon na nagpangiti sa akin sapagkat sa muli, napagtatanto ko na marami pa rin talagang nagkakagusto sa paraan ng pagdudula ng pangingiliti subalit may kaunting sampal sa mga manonood.

Kung itatabi sa iba pang mga bersyon na napanood ko, masasabing ang bersyong ito ay may ibubuga sa tindi ng debosyon ng lahat ng mga tao sa likod nito. Nakakapamangha ang mga naipamalas ng lahat mula sa preparasyon hanggang sa aktwal na pagpapalabas. Hindi kasi biro ang magdaos ng ganitong kalaking pagtatanghal sa labas ng kanilang unibersidad. At hindi lang daan-daan ang inaasahang pagbibigyan ng atensiyon kundi libulibong mga mag-aaral at ‘walk-ins’. Kaya agad akong sumaludo sa USC-TG noong pinalabas nila ang kanilang VTR. Inaamin ko na ako’y napaluha nang mapanood ito hindi sa dahil nagiging o.a. ako pero sa katotohanang hindi ko ito talaga inaasahan.

Ang kaisipang ang dula ko ay nakarating na rin sa Cebu ay ikinatuwa ko na, mas lalo pa kung malalaman ko na may isang malaking grupo na lubos na sineryoso ang pagpapalabas nito na parang isang napalaking magaganap na fireworks display sa kanilang buhay kolehiyo. Hindi ko pa dito napapasama ang punto na lahat sila ay mga mag-aaral at walang anumang mas maigting na karanasan sa malakihang produksyon. Kaya ako ay talagang sumasaludo.

September 1, 4:30 PM Show

Bihira lang ako na makakita ng isang dulang may pulang telon kaya siguro ito na ang nagpaalaala sa akin ng auditorium ng aking unibersidad kung saan naganap ang pinakaunang pagtatanghal. Inisip ko noon ang unang bersyon kung saan si Dexter ay sumayaw ng ‘ interpretative’ sa saliw na isang napakalambot na musika bilang prologo.

Sa  bersyon nila, gamit ang nakabagsak na telon, isang actor ang lumabas sa prologo.

Nakakamangha ang mga mata ng batang ito na di ko mawari sa umpisa ang pinaghuhugutan ng mamasa-masa niyang mata sa paghihimay himay ng mga linya. Gaya ng aking inaasahan, gagamitin nila ang mga sikat na kalsada ng Cebu na hindi ako pamilyar. Nakiramdam ako sa manonood at sa kanilang pagtawa ay agad kong napagtanto na siya ay epektibo. Tumaas ang telon at sa wakas ay nakita ko rin sa unang pagkakataon ang kanilang set. Malayu-layo ang jeep na marahil ay upang pagbigyan ng espasyo ang maaring magsayawan sa unahan. Ito na marahil ang pinakamahabang jeep sa lahat ng bersyon.

Pero hindi ko ito kinakitaan ng iba pang mga palamuti at detalye. May parte lang sa bandang baba ng jeep na siguro ay kailangan takpan ng kahit itim na papel sapagkat nakikita ko ang kabuuan ng pagkakahoy nito.

Photo Courtesy of: Eekim Karo

Pero agad ko naman ‘yun nakalimutan sa pagkakita ko sa matrona na may buhok na mala-asawa ng nanay ni Bart Simpson. Kuhang kuha nila ang gusto kong ‘look’ ng matrona. Sa kanya, naaalala ko si Melai. Natawa agad ako sa unang eksena. Kaya swabeng swabe ang tawanan sa bawat pagbuka ng kanyang bibig lalo na hanggang sa kanyang monolog.

Masasabi kong pinakamahirap na parte ng dula ang pag-uusap ng drayber at matrona. At siguro dahil ito sa mahaba nilang usapan. Sa mga ‘intimate theater venue’ siguro matatawid ang kanilang usapan pero sa ganitong kalaking entablado, natuwa naman ako dahil naisip nila na paminsan minsan ay lumabas sa realidad at tumayo sa labas ng jeep ang mga tauhan para maipamalas ang kanilang mga punto.

Nang dumating na ang dalawang tinatawag na Juan Tamad, napadausdos ako ng kaunti sa pagkasira ng kanilang lapel mike. Salamat sa adlib ng matrona at sadyang naitawid niya ang kakaibang tensyon. ‘The show must go on’ ika nga nila.

Nakilala ko sa unang pagkakataon ang kanilang Dexter at Clara. Si Dexter bilang isang simbolo ng mga matatapang na mag-aaral ay nabigyan naman nila ng buhay sa dula. Angkop na angkop ang kanyang malakas na boses at nakakapanggulat na emosyon sa bawat pagbigkas sa mga linya. Napaniwala naman niya ako sa kahalagahan ng pag-aaklas at tindi ng pangangailangan natin para sa sinasabing pagbabago. Kay Clara naman, inaasahan ko ang pagiging kikay, feeling sosyalera at maarte. Pero nalayo ako ng kaunti sa Clara ngayon.

Medyo naging ‘boyish’ na Clara ang nakita ko sa kanya. Siguro mas naging epektibo siya kung nilaro niya ang mga salita sa napakaarte na paraan. Isang tip dito na bigkasin ang ‘jeep’ bilang ‘Jeef” . Naisip ko rin na siguro, kailangan niya ring magtone down sa emosyon. Ang drayber naman ay magaling sa aspeto ng pag-iinternalize na drayber talaga siya. At napaniwala naman niya ako ng sobra.

Photo courtesy of Eekim Karo

 Pero may mga parte na parang nagiging tsismoso siyang drayber na nakikiaalam sa usapan ng kanyang mga pasahero. Natawid naman ng drayber ang mga eksena, pero nakakaistorbo lang ang sobrang paggamit niya sa mga ‘hand movements’ at ibang ‘gestures’ na parang nagiging para siyang ‘comical’.

Lubos akong natuwa dahil sa pagdagdag nila ng kakaibang original na musika sa produksiyon.

Marahil dahil naisip ko ang dating mga ‘formula’ ng mga pelikulang Pilipino na may kantahan at sayawan sa huli. Siguro nabigla lang ako dahil hindi ako pamilyar sa kanta. Sa huli naman ay nasalo naman ako sa masasabi kong ‘spectacle’ part ng produksyon na nakakaaliw.

September 1, 7:30 PM Show (Last Show)

Pareho halos ang ‘routine’ ng huli nilang pagtatanghal na may kakaibang pagpapalit sa katauhan ni Dexter at Clara na ginawa nilang sina Caloy at Gabriella. Kaya hindi ko talaga pinalampas na panoorin ang pangalawa nilang bersyon.

Photo Courtesy of Eekim Karo

Kakaiba sa nakaraang bersyon, ang matrona nila ngayon ay isang matandang bading na sobrang nakakatawa – uulitin ko; sobrang nakakatawa. Naalala ko sa kanya si Vice Ganda. Ang alam ko na matrona ay matapang, malakas ang dating at nakakarindi ang pag-iingay; ang pagtatambutso ng kanyang malulutong na bunganga kasabayan ng mga sasakyang humaharurot ay bumubusina sa kalye; pero sa kanya, nagkajumble jumble na lahat at nabigyan ng karagdagang kiliti ang mga tao. Siya marahil ang masasabi kong pinakamahusay na matrona na napanood ko.

Gabriella at Caloy

Nasabihan naman ako bago pa man ang palabas ng tungkol kay Caloy at Gabriella. Kakaiba ito sa akin sapagkat wala pang nakagawa ng ganitong kakaibang mas matinding pageexplore ng mga karakter sa Jeep. At dahil diyan ako ay lubos na natutuwa. Si Caloy ay ‘consistent’ naman sa kanyang karakter na walang pakialam sa mga welga. Medyo kaunting ‘push’ lang siguro sa pagiging maarte pero sa pangkalahatan naman ay mahusay naman siya sa mga eksena. Nadidisturb lang ako sa kapal ng kanyang make-up.  Sa pangalawang banda, hindi ko rin naman maiisip na ang lalaking si Caloy ay magiging sobrang maarte. Napapaisip rin ako sa ‘twist’ ng karakter na ito kung ano talaga ang paraan para mapalabas ang kanyang adhikain na maging parang si Clara sa orihinal na bersyon.

Photo Courtesy of Eekim Karo

Si Gabriella naman ay masasabi kong napakagaling dahil sa kanya ko nakita ang walang kaeffort-effort na pag-arte. Natural ang kanyang dating at wala akong anuman nakitang ‘lapses’ sa pagbigkas niya sa mga linya. Siguro madali lang para sa kanya na mag-internalize gamit ang pangalang Gabriella. Mas nagpadadgag pa dito ang kanyang maong na jacket na talagang napapaisip ako na siya nga ang simbolo ng mga nagwewelgang taga-Gabriella. Pero sa kabilang banda, parte rin siguro ng pag-explore ng karakter ang pagdagdag sa adhikain ng mga Gabriella para sa karapatan ng mga kababaihan at malabanan ang pang-aabusong sekswal sa kanila. Siguro kung uulitin ang dula, mas nanaisin ko lagyan ng mga ganitong pananaw si Gabriella.

Lubos rin akong naaaliw sa kanilang mga welgista.  Siguro ang masasabi ko lang ay minsan, nagiging sobra silang bibo at energetic na natatakot akong makalimutan ng mga manonood ang mga tatlong bida. Pero kahit ano pa man, nakakatawa talaga sila.  

Photo Courtesy of Eekim Karo

Ang jeep ng USG-TG sa kabuuan ay ang hindi ko makakalimutang bersyon sapagkat ito ang kaunaunahang nagpalabas ng dula ko sa malakihang aspeto ng pagtatanghal. Kaya sa ngayon ay lubos akong nagpapasalamat sa pag-imbita sa akin na mapanood ito at mabigyan na naman ng buhay ang masasabi kong dating naglalaro lamang sa aking isipan. Talagang kakaiba ang pakiramdam na mapanood mo ang iyong gawa mas lalo pa kung malaman mo na lubos nila itong sineseryoso mula sa paghahanda hanggang sa pagpapalabas. Sa muli, sumasaludo ako sa USC-TG at sa lahat ng mga tumulong dito. Maraming maraming salamat.

Nang Umalis na ang Nananangis mong Asawa

Nang umalis na ang nananangis mong asawa,
Inunahan kita agad ng paliligo ng aking mga halik
Sabay paghilamos ko sayo ng mga masasakit na alalaala ng kahapon.

Nilabar ko rin ang pinakapinandidirihan kong
Mga sulok ng iyong kasingit singitang nakaraan
Sabay salok sa isang milyong tabo ng aking nagnanaknak na pasensiya ng mga naipon kong luha
Upang mahugasan ang nakikita kong
Mga libag nang ako'y una mong sinaktan.

Tiniis ko rin ang hirap ng pagkiskis ng bato sa iyong kabalatan upang tuluyang
Maalis ang lahat ng kabuktutan o kung hindi ay makalimutan
Ang aking katangahan sa bawal na pagmamahal.

Shinampu ko rin ang nagpapalakpakan mong buhok
Malapit sa utak ng lahat ng mga panlilinlang
Sinabon ang balat hanggang sa palad mo na hindi naman naging akin.

Sa muling pagbanlaw inisip ko na mabura
Na ang lahat ng mga natatandaan ko
Pero parang imposible.
Naisip ko kung kailan pa kaya matutuyo ang mga luha
Na binigay mo sa akin nang napakatagal

Mapapanatag ba ako kung masilip ko ngayon ang tunay na laman ng iyong puso?


-Tula ng Isang Kabit na Taga- Embalsamo

ang araw ay lumilipas na parang lasing

ang araw ay lumilipas na parang lasing
na agos ng tubig sa batis
upang sagasaan ang mga nakaharang
na mga maliliit na batong
sumasama sa tubig
at ang mga iniwang mga bakas
mga alaalang nagpupumilit
na sumabay sa susunod pang
pag-agos ng panibagong paglalakbay
sa dilim

Ang Tula Pala ay Parang Isang Bus

Ang Tula Pala ay Parang Isang Bus

Ang tula pala ay parang isang bus,
Na bumabagtas sa lahat ng klase ng panitikan
Patigil-tigil ang bawat saknong
Lulan ang mga letrang mga pasahero
Nakaupo o nakatayo silang nagigitgitan
Upang makabuo ng mga salitang
Nakakatakot, nakakainis, nakakalungkot o nakakasaya
Sila ang patuloy na bumabaybay
Sa likulikong daan ng mga linya
Na parang patigil tigil na mga trapik ng mga pantig
Na isa isa mo na ngayong binabasa
Sana ay mahusay ang aking pagkakamaneho

On Trekking our own Pico de Loro

“Two good eyes may be part of the equation, but there are so many other qualities that make a person successful, like the skill and talent you develop, the time you devote to it and your persistence.”

 —ERIK Weihenmayer

(The only blind man in history to reach the summit

of the world's highest peak - Mount Everest)

On Trekking our own Pico de Loro

If there is a logbook at the top of every mountain, my name had actually been added from a long list of many hundreds of people who have done the same and some other records of hundreds and thousands who have trekked through its foothills.

The whole Cavite will not care though even those tricycle drivers who waited for us for the business of transportation and warned us for such risky attempt. However, I can say that my whole being rejoices like how I was greeted by facebook friends thinking I have been one of the national icons displayed in billboards, published in magazines, and commercials. My climb was considered historical or akin as to winning an Olympic gold Medal. It also shows the brave spirit of myself as a Filipino, a mark that had left in our souls even now. But however it was set that way, I indeed have proved to the world that we Filipinos can possibly take the challenge; I mean, we indeed won the challenge on standing at the forehead of the sky. (As if they will care) But the feeling is different especially when the experts at the time announced the success of us trekkers; especially on the thought that most of us are beginners at that time who previously dreamt of reaching one.

It is there.  According to the National Geographic Society, it would cost about $50,000 to $60,000 per person just to climb Mt. Everest. But imagine, me just spending 20 pesos for a registration at the DENR entry post. My second thoughts: Who would dare to spend 20 pesos just to risk one’s life; what more are the skills and the guts needed. The list would seem to be endless. However, for some people who have already reached the summit, they climbed the mountain not just that they want to be famous or beat any particular record. It is because of the reality that human beings love to achieve and what is there in front of them saying the usual statement, “It is there. The dream is waving and all you need is your motivation and passion on how to reach it.”

We may not be mountain climbers but definitely all of us have dreams. Our dreams can be anything. Our dreams can be desires that lie deeply within our hearts. These can be possibilities that we see happening in our lives or something that we would like to accomplish. These can be ones we have planted or planning to be planted in front of our priorities in life. There can be a lot of them in our minds; such dreams that are endless to mention. Call them as “all the mountains” that we want to conquer and for the most part, a lot of these mountains that are difficult to climb.

Our dreams or our mountains may not just be individual aspirations. A number of us might be looking or aiming at the same mountain just like Janet Belarmino, Carina Dayondon, Noelle Wenceslao and Leo Oracion. At some point, we trek a particular mountain together with someone else or a group of people. These are goals that we aspire to meet together with our friends, officemates, family members and our community.

Building Contact. We are not only viewing our mountains in an encyclopedia. If we have chosen one, we need to try to build contact to that particular mountain. Read the map or even study the terrain by being in there “for real”. We might see the effect of that particular mountain to be relieving, wonderful, and stimulating but then we cannot imagine that at the back of this interesting panoramic beauty are debris, broken paths, rough terrain, and dangers along the way. There can be cliffs. There can even traps. Those are the ones you cannot notice or rather you cannot possibly avoid. But you will easily get along with these cliffs and traps once you to learn where to step and how to be safe next time you pass on it again. What is the moral lesson here then? When we aim for something in life it is important that we study and weigh the risks involved and advantages attached in achieving it. It is sacrosanct as well to learn the tools and qualifications that will be required of us to become successful. If we do not have the needed prerequisites and experiences yet, this is our signal to hone and sharpen our skills. By being aware of the stakes, we get grounded on reality and this places us in a better position to take charge of our own path and develop areas in our persona that need work on. By acknowledging and working on our weak spots, we become better, stronger and high performers.

Choosing our Mountain and Standing by it.  As we journey towards the summit, it is expected that we will meet a lot distractions and hurdles. Like the very slippery pathways, rocky slopes and muddy trail that our team has to overcome, we have our own challenges to triumph over and it will come in a lot of forms. It may come in the form of lack of knowledge and direction, being burnt out, lack of self-confidence, frustration when we don’t get things right and de-motivation from the people around us. There are a whole lot of people who will be affecting us in our journey. Some might say negative things about us; negating us with all our actions. If we allow the negative energies to seep in, we end up lost in track of our main goal or perhaps we end up as an individual who has exerted lots of energy for a goal he doesn’t want to pursue anymore.

Our ability to achieve goals is always a function of how positive we see adversity and how much will power we have. It is our choice if we let the obstacles to defeat us or fight back and be a success. It’s the winning attitude that will elevate us to heights that we ourselves will be amazed.

Protecting Yourself. Your tools for the trek are useless if you forget your own self. That’s why you need to listen to what your body says. Learn how to give what it deserves. Drink and eat enough. It is not proper to abuse our bodies just to force ourselves with a particular trek. Do not force yourself. There is time for everything. You can possibly stop climbing once in a while but do not give up. Just feel the scenery for a while. Feel the surroundings. Jump. Kick some rocks. Inhale. Exhale. And then climb again. The climb can be difficult but that long journey will be the way for you to learn and be better.

Learn from the Master. It is possible that someone has already reached the mountain you are aiming to climb. Learn the different styles and strokes on how they had reached that particular mountain. Seek advice and guidance from them on where to use the rope, what pathways are relatively safer and ideal to pass by, and some of their experiences that will possibly be of good use with your long journey. Experience is a good teacher and the “master’s” experience will serve as your compass along the way.

Don’t Get Bored and Don’t Rest on Your Laurels. Climbing a mountain takes time and effort. The time spent in climbing a mountain ranges from a couple of hours to a number of days. Patience is therefore important. Remember that we cannot climb two mountains at the same time. Changing our minds would be worse like climbing down again in your first mountain and climbing back in for the next one. At that point, we will not reach any mountain tops at all.

When we have reached the summit, enjoy what it brings.  Celebrate what we had reached. Let go of your emotions. But remember, nobody had ever conquered any mountains. We may be standing at the top but it will take just a moment that we will feel tired, hungry, exhausted, and lonely. It is just the time that we need to go down. It is good to jubilate on our triumphs but resting on our laurels in another story. Once we start thinking that we are good enough, that where we start to become stagnant and benign. To be able to enrich one self, it is important to constantly revisit, redefine and enhance one’s capabilities in response to the demands of times. Let us dare to make a difference and leave a positive mark on everything we you do. Like us, reaching the summit of the mountain is not enough for us. We may come back and climb the mountain again to traverse, and find another way aside from the usual trail. By being able to achieve this, we could earn the respect and the admiration of mountain climbing community.

But then, this is not the end of the story. Once you have climb one of your chosen mountain, there are still a lot of mountains to climb or any other mountains to discover. Perhaps to tell everyone about this particular mountain that you had climbed and telling them that it is possible. 

And I am doing the same thing in my own little ways; perhaps making my next Mt Pico de Loro in my mind; a goal that I am the one who will first climb#.

ang "ngayon" na kay hirap itawid

ang bahag-hari ay dahil gusto nating magpatawad kahit ang mga tinik ay nabunot na sa mga pusong sugatan;
dala ang naghihilum na peklat sa kadiliman, pinili kong maglakad upang mabawasan ang walang katapusang pag-iisip sa nakaraan, noong tayo minsa'y mga bubot na rosas, na naghihintay ng buhos ng ulan; sa pagdilim ng kalangitan, sabay nating
tiningala ang biyaya ng pagkakataon
ng walang hanggang kasiyahan; umulan ng malakas noon sa labas
at gaya ng mga napasayang mga bubot na rosas sa mga paso, pawisang inangkin natin ang ating mga sariling laman, hinagkan , hinalikan ang mundo sa ating sariling kamunduhan; pagtagal, sinabi mo na di mo na kaya pang magpatuloy
kaya paatras kong tinanggap ang pagtila ng ulan, sinisi ang paghihiwalay ng mga ulap, at binaling ang lahat sa pagpupumilit na maging tama ang mali

Ngayon sabay ng pagtila ng ulan, tinanim ko ang punla ng pangungulila sa paso na dinidiligan ko ngayon ng mga dumadaloy na mga patak patak kong luha;

sa ilalim ng bahaghari.

UMUULAN NA NAMAN SA DAIGDIG MO

umuulan na naman sa daigdig mo
at sa muli ang dilim at kalungkutan ay sisiksik sa sanlibutan
kung saan magsasamang maglalamay ang lahat ng mga pusong sawi,
sawing di mawawala ang alaala ng isa't isa
tulad ng pagpupuyat sa anumang lamay ng totoong bangkay
babantayan ko pa ba ang mga bangkay ng mga pusong sawi
kung sa piling ko'y naglaho nang kay' dali
ang init sa dating nagmamahalan nating mga puso
kung parang abo na sa hangin silang pumalaot
at sasabog para lamang umasa na mapulot pa ng sinumang namamalangkaya
ang dugso ng malalaking alon na siyang hadlang ng karigtang angkin
na katumbas ng sanlibong pating nag-aagawan di mapakali

pero sa huli pagkatapos ng lamay ay may libing
dito ako umaasang ibabaon sa kaibuturan ng paghihinagpis
ang mga pasakit ito ay parang sa mga sandaling 
nagsisimula nang tumila ang ulan upang ako nama'y muling mapangiti
sa sinag ng araw na siyang papawi sa naglalalim kong dibdib.

- Isang Rengga na likha nina Martin Anthony Rios at Christian Tordecillas

Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang

ISANG ARAW NANG MAPADPAD AKO SA KAGUBATAN 

(Isang rebyu ng Dulang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang by Rody Vera, halaw sa The Magic Circle ni Gilda Cordero Fernando)

At totoo na nga talaga na napakabilis pa sa takbo ng kabayo ang deforestation sa mundo.  Sa Pilipinas pa lang, ang porsyento nito ay umaabot sa 203,905 ektarya bawat taon habang ang porsyento ng reforestation ay 9,398 ektarya lamang. Ibig sabihin, sa bawat isang punong tinatanim, 21 aypinuputol. (Halaw sa Manila Bulletin Online; 29 May 2006). Ang mga datus ay patuloy pang magsasalita na ito ay nag-uugat sa patuloy na paglago ng mga pangangailangan ngtao para mabuhay. Wala pa dito ang kanya kanyang depinisyon ng salitang pag-unlad. Ito ay kung may kakayahan sila talagang makapagsalita.

At ngayon, nakakagalak ako na mapagtanto na nabigyang ng boses ang mga punong nabanggit ng pinakabagong dulang napanood ko sa Wilfrido Ma. GuerreroTheater UP Diliman ng UP Playwrights’ Theater : Umaaraw, Umuulan, Kinakasal ang Tikbalang. Napagtanto ko na ito na pala ay ang kanilang pangalawang taon ng pagtatanghal sa naturan. Nakakakiliti man din ang titulo dahil halaw sa isang kasabihan, naisip ko rin na marahil puros ito kakatawanan lamang. At para mawaglit sa isip ko na itong dula ay ganun nga, bumasa ako ng ilan sa mga nakikita ko sa mga pahayagan. Pagkabasa ko pa lang ng ‘kalikasan’, nasa dulo agad ng isip ko ang kalinawan na ito ay isa na namang dula na may kinalaman sa pangangalaga rito.

Ang dula ay tumatalakay sa isang hindi na bagong paksa.

“Sige Oo! Iligtas ang kalikasan; Magtanim tayo ng puno; Huwag natin kalbuhin ang kagubatan; at iba pa na tinanggap ko na rin. Baka naman may ibang twist or rekado ang dula na kakaiba. Kaya pinanood ko na rin siya.

ANG KWENTO

Sa tipikal na anyo ng lipunan na alam ko na, mabilis kong nasagap ang katotohanan na mayroon talagang lebel ng tao sa mundo. Siyempre dalawa lang yan: Ang mayayaman at mahihirap. Gaya ng ibang mga kwento, mas lumalabas palagiang simpatya ng lahat sa mahihirap na kalimitan ay ang mga yaong inaapi atnakakaawa. Ang mga mayayaman naman ang mga nang-aapi – ang mga masasama. Kaya dahil doon, madali kong natutunan ang kabuhayan ng mag-inang si Aling Barang (isang labandera) at Jepoy (anak ng labandera) kasama ang galising aso na si Galis. Nakakapagtaka rin ang kawalan ng “father figure” sa dula kung saan inasahan ko na maaring maungkat rin yaon sa mga susunod na mangyayari.

Malusog na nalahad ng dula ang kuwento ng mag-ina sa paraan na nakakaaliw. Masasabi kong sugal ang eksahirasyon sa isang komedya pero nabato naman ito ng maayos ng dula. Kontemporaryo ang mga hirit ng mga bida na kalimitang halaw sa mga kasalukuyang “Pick up lines” na kumakalat sa internet. Narinig ko na rin ang iba pero nakakabaliw talaga kapag nakikita mo na siya na sinasabi ng karakter. Ang “slow motion” at “echo” na paraan ay nakakamangha rin upang ako ay mapangiti sa mga “comical moves” dahil… sige na nga parang bumabalik ako sa pagkabata. Isipin mo na lang kung ang nanay mo ay mukhang aswang at ang tatay mo (na nawawala) ay mukang kapre. Siguro matatawa ka na rin makita ang isang mukang aswang na naglalaba, at ang kanyang anak na mukang apa raw ng ice cream (sa ibang show naman ay mukang pala raw) na hindi ko naman masasabing totoo dahil okay naman ang itsura ng mga gumanap na Jepoy. Maganda ang pagkakagawa ng konteksto ng mga mangungutyang mga kapitbahay pero di ba sa gubat sila nakatira? O talagang sinasadya ng mga kapitbahay na pumasok sa may gubat para kutyain ang mag-ina? Pero nakakaaliw ang tatlong mangungutyang yun dahil ang mga mukha nila ay inilapat sa tiyan ng mga gumanap. Mapapatitig ka na rin sa pusod nila dahil parang mga bunging ipin nila yaon. Basta nakakatawa. Iisipin ko na lang na, kung si Aling Barang ay mukhang aswang, edi sila naman ay mga mukhang tiyan! Haha! Sa kabilang banda, hindi ko pa nasasabi ang kakaibang tao na nasa loob ng isang kasuotan na pang-aso bilang Galis. Isipin mo na lang may tao palang kayang umarte na aso. Isa itong dahilan kung bakit sadyang nakakaaliw ang Umaaraw.

Mahusay ang pagkakatali ng kwento mula sa kabuhayan nila ng paglalaba sa isang mayamang mapang-aping donya hanggang sa mapadpad si Jepoy at si Galis sa lugar ng mga engkanto. Hindi ko lang mawari ang kahulugan ng “pagkonsentrar” at kung ano ang kaibahan nito sa panaginip. Pero noong sinampal siya ng duwendeng si Aling Paquita nalaman ko na marahil totoo nga ito na nangyayari. Nasa loob na nga siya ng kakaibang mundo.

Napatigil ako saglit at inisip na parang may alam ako na kuwento na hawig dito –  ang Alice in Wonderland. Si Jepoya y parang si Alice na humabol sa isang aso sa halip na isang kuneho. Oo lumusot siya sa napakarami ring mga butas at nakisalamuha sa maraming mga kung sinusinong kakaibang nilalang lalo na noong makita ko si Donya Geronima nakapattern ng karakter sa Alice in Wonderland na Red Queen. Yun nga lang mabait dito si Donya Geronima. Parang nirerebyu ko ang “fairytale”na yaon sa dula habang nanonood. Ang kakaiba lamang ay inayon ito sa mga nababasa/nakukuwento na mga lamang lupa at ang konsepto na kabaligtaran sila sa mundo ng mga engkanto.

Gaya ng aking inaasahan, kokonsiyensiyahin ako ng dula upang pangalagaanang kalikasan. Hindi ko na ito nilunok kasi marami na akong nabasa tungkol dito.Pero masakit din pala na mapagsabihan lalo na kung isa itong kapre.

Marahil, napakahaba masyado ng sinasabi ng kapre sa kanyang monolog. Medyo napahikab rin ako ng kaunti at kinakailangan kong maghintay ng kahit anong mangyayari sa entablado. Pero, wala akong napansing kakaiba. Ang lahat ay nakapwesto lang at naghihintay. Medyo nawala ang sigla ko sa eksenang 'yun.

Pero napatusok sa puso ko ang paghahanap ni Jepoy sa kanyang ama at kung paano niya ipinapaalam sa kapre na kung makita niya ito sa kabilang buhay ay bigyan niya ito ng yakap sa kanya. Napaiyak ako doon. Naalaala ko kasi ang tatay ko. Namiss ko siya bigla. Mahal na mahal ko kasi yun. L

Nalungkot ako ng sobra dahil hindi niya nakita ang tatay niya. Pero kakaiba rin ang kabilisan ng pagbabago ng misyon ni Jepoy na iligtas ang kalikasan versus sa paghahanap niya sa tatay niya. Naniwala na ba agad siya na patay na ang tatay niya?

Ang confetti na nagsilbing ulan sa bandang huli ay maganda. Nanindig balahibo ko at naramdaman ang lahat ng mga nangyari. Parang flashback…Pinakinggan ko ito sa youtube at damang dama ko ang lahat ng mga salita doon. Akmang akma na maalaala mo ang lahat ng mga eksena: malungkot man o masaya. Pero gusto ko rin na idagdag sa kanta ang tungkol sa nawawala niyang ama.

Ang wakas ay naiiwang nakahanger at hindi namin alam kung ano. Siguro hindi rin namin alam kung tapos na dahil wala namang sinasabing konklusyon. Naisip ko na lang na kami ang sinasabi ni Jepoy na tutulong sa kanya. Pero paano? ‘Yan ang hindi ko alam. Aalamin ko pa. Siguro naman may mga simpleng paraan para mapangalagaan ang kalikasan. Hindi ko na eelaborate. I-search mo lang sa internet. Bibigyan ka noon ng sagot. Ang problema lang ay kung gagawin mo siya o sapat na sayo ang FYI mentality.

ANG MGA TAUHAN

Apat na beses ko na pinanood ang dula at laking pasasalamat ko dahil nasaksihan ko ang ilan sa mga maituturing kong magagaling na nagsipagganap sa kanilang karakter. Para maging maayos ang lebel ng aking pagbibigay ng komento, hayaan niyo akong bigyan sila ng puntos: 10 ang pinakamataas at 1 angpinakamababa.

GALIS

Opaline Santos = 10

Kakaiba ang pagpapakita niya ng pagiging aso. Sa tayo at galaw pa lang niya batid na batid ko na talaga na “ASO KA” “ASO SIYA” “HINDI SIYA TAO”. Perpekto ang pagwagayway niya ng kanyang pwet bilang buntot at pag-ugoy ng kanyang ulo na parang isang turuang bantay. Isa lang ang totoo: hindi ko kayang gayahin ang kanyang boses na aso. Kung mapanood mo try, subukan niyo. Mahirap talaga.

Ji-ann Lachica = 8
Masasabi kong isa siyang napakasweet na aso bilang Galis. Kung sa tao ay sweet 16 siya. Siguro dahil sa mahaba niyang eye lashes o sa boses na rin. Ang kahol naman niya ay wala namang problema pero hindi ko masasabing natural ang pakiramdam. Parang may hinahanap ako na klase ng kahol na mahina na parang nanggagaling sa loob ng lalamunan na hindi ko narinig sa kanya. Magaling ang pagsasayaw ni Ji-ann lalo na ang eksena ng pagsasayaw niya habang natutulog ang mag-ina. 

JEPOY

FITZ BITANA = 10

Naniniwala ako na hindi na kailangang i-arte pa ang pagpapatawa. At kay Fitz nagampanan niya ito ng buong husay. Mula sa pagmaniobra niya sa puppet sa simula ng dula naramdaman ko kaagad na siya si Jepoy, ang batang makulit… ay hindi… ubod ng kulit. Nakakakiliti pa lalo kung makita mo siyang takot na takot sa nanay niya. At sinasabi ko na bihira ka lang makakita ng nakakatawang tao kung matakot. Isa sa mga alam ko ay ang gumanap na Ronald Weasley sa HarryPotter.

STEPHEN VINAS = 3.5

Iba kung alam mo lamang ang mga linya pero kung bitawan mo na ito dapat lumabas na natural at didiretso sa bewang ng mga manonood para kilitiin kami. Pero hindi siya naging successful bagkus naging isang parang ordinaryong linya lang ito na binabasa bilang konteksto na kailangan niyang sabihin. Lubhang napapalakas rin ang kanyang boses na may halong enerhiya na mataas nga pero parang pilit na pinapalakas. Ang emosyon rin niya ay mataas ang lebel pero hindi niya nabigyan ng hilot. Siguro mas mainam na inarte niya ang Jepoy bilang taas at pababa na slope. Sa kabuuan, hindi ko naramdaman ang Jepoy sa kanya.

ALING BARANG

Lucky de Mesa-Olie = 8

Naaalaala ko si Pokwang noong nagsisimula pa lang siya sa kanya. Medyo hilaw pa ang pagpapatawa pero nadadaan naman sa boses niya. Nasa mata naman niya ang pagiging Barang pero parang may kulang sa kanyang pangingiliti.

Ang nagustuhan ko ay ang pagiging natural ng kanyang pagiging nanay. Hindi OA. Just a plain nanay sa mga mata pa lang niya. Swabe ang pagbibitaw niya ng mga linya na mararamdaman ko na oo mabunganga siya at pinapagalitan ang anak pero mahal na mahal niya ito.

Skyzx Labastilla = 7

Epektibo ang kanyang pagbibitaw ng mga linya sa pagpapatawa pero parang nasobrahan ang pag-absorb ko ng enerhiya galing sa kanya bilang nanay ni Jepoy. Laging nanlalaki ang mga mata niya na parang hindi na nagpapahinga. Parang Aling Barang "In Extreme" ang kanyang feel na siyang hindi ko maintindihan kung bakit. Siguro nasa utak ko lang na basta nanay, dapat nasa 'mild' na reaksyon lang. O kung magagalit man, pagtaas ng 'slope' ng pagkagalit eh bababa rin kaagad agad dahil nga mahal niya ang anak niya. 

PACQUITA

Karenina Haniel = 10

Sa una, inaamin ko. Akala ko, talagang unano siya! Ginulat niya ako na nakakatayo pala siya! Oo madali lang lumuhod, pero kung aarte ka na nakaluhod at gumalaw na parang unano, naku ibang usapan na ‘yun. Kagaling! Sa bawat lakad niya naroon ang enerhiya at galaw ng isang unano. Wala pa dito ang nakakabaliw niyang tawa na pinipilit kong gayahin nang gayahin pero hindi ko talaga kaya. Sobrang nakakaaliw siya!

DONYA GERONIMA

Jef-Henson Dee = 5

Parang hirap siya. Naawa ako sa kanya kasi parang hindi niya gusto ang damit na pinasuot sa kanya. Sa mata niya ang parang binully ng kaeskwela.Siguro di siya komportable kaya medyo matamlay na donya ang nakita ko sa kanya. Sinalba lang siya ng kagandahan ng desenyo ng damit niya. Hindi ako natawa sa kanyang mga adlib. Kung katawa tawa man, mapapangiti lang ako.

Jules dela Paz = 10

Donyang donya ang kanyang mga lakad. Matindi rin ang kapangyarihan na nakikita ko sa kanya na dapat lang dahil siya ang reyna ng engkanto. Para siyang grand winner sa isang gay beauty contest. Ang galing ng boses niya at nakakatawa kong bababaan niya ito. Ang mga hirit niya ay effortless! Ikaw na!

DESENYO NG ENTABLADO

Dahil sa ito ay dulang pambata, bukod sa paksang pangkalikasan inasahan ko rin na ang mga makukulay na mga damit at set ng entablado. At hindi nga sila nabigo na mabusog ang aming mga mata sa kakaibang set.

Metikuloso ang detalyado na napapalibutan ang entablado ng mga rattan na korteng mga ulap at nababalutan ng puting sinamay. Isang puntos sa pagpipili ng midyum na may pintok ng mga gawang kamay ng mga Pilipino. Hindi ko mawari kung gaano nila katagal ito ginawa dahil nakakamangha talaga ang kabuuang saya lalo na kung mapatungan ang mga sinamay ng ilaw na makakapaniwala sa isipan ng manonood na ito ay parte ng mundo ni Jepoy sa labas kung saan may langit, mga ulap, at bukirin na kay lawak. Malas lamang ng mga nakaupong manonood sa harap dahil hindi nila ito masyadong mapapansin. May araw na nanood ako at pinili ko talaga ang “Bleacher Side” ng ticket. Yaon ang perfect spot sa mga nais mahumaling sa mahikang nagawa ng Umaaraw. Maiinis ka nga lang sa malakas na ilaw na magiging katabi mo. Hindi ko alam kung para saan yaon pero siguro ito ay ginagamit nilang ilaw para sa ibang effects ng dula.

Magtataka rin ang lahat kung paano nalalagay sa harap ng entablado ang isang napakalaking buwan na minsan pa ay may nagliliparang paniki sa loob nito. Isang napakagandang mahika ng teatro! Wala pa dito ang naramdaman ko nang umungol si Galis na kaharap ang buwang nabanggit. Creepy....

Sa ilaw, napaglaruan nila ang UV light na nagbigay ng kakaibang malaengkantong experience sa entablado. Mapapamangha ka kung paano umilaw ang mga damit ng lahat halos ng mga karakter. At dahil diyan, nabuhat niya kami lahat at napaniwala na OO… nasa isang “mystical place” na kami at napadpad si Jepoy at Galis doon.

PANGKALAHATANG NARAMDAMAN SA DULA

Masasabi kong nanatili ang aking baon na nakatuntong pa rin sa ulo ko na ang dula ay parang “saving mother earth before bedtime”. Cliche’ ang dula sa paksang ito pero may suntok naman na kay sakit sa tagiliran.  Tama nga na hindi maipagkakaila na mas talamak na ang pamumutol ng mga puno maging ang paggawa ng iba’t ibang paraan upang mapunan ang ating mga pangangailangan o maparami ang pinagmulan ng ating kikitain. Sinusunog natin ang kagubatan upang palitan ang kumpol ng mga malalaking puno upang i-convert ito isang malaking pataniman, minahan o ‘di kaya maging isang real estate na komunidad sa isang liblib na kagubatan kung saan mura ang presyo ng lupa. Hindi naman ito bago sa lahat. Kaya nirereserba ko ang punto na ganun nga. Subalit ang suntok ng dula ang nagpasama sa pakiramdam ko bilang tao malamang habang natatandaan ko noong nagpagawa kami ng bahay sa Aklan ay pinutol namin ang mga dambuhalang punong nakaharang. Ganun na ba talaga ako kasama? Dapat ba na pigilan ko ang mga trabahador na putulin ang puno? Binabalik ko lang ang nakaraan lalo na sa tagpong nalaman ko na sa dula ay naging pagala gala ang kapre dahil sa pagputol sa tinitirhan niyang punong kamagong. Masakit sa loob na isipin ko ang mga ganoong bagay kaya umasa rin ako na marahil may mabibigay silang solusyon na mapanghahawakan ko; na konkreto sa paraan na makatotohanan sa panahon ngayon napalago na nang palago ang populasyon. Sa dulo ng dula, iniwan nila sa amin ang aksyon. Kaya umuwi kami na tangan ang mga dambulang rebulto ng responsibilidad na pangalagaan sila. Marahil paggising ko makakalimutan ko rin ang mga yaon. Mananatili na lamang silang mga inaagiw na rebulto at makukuntento na tumatak sa isip namin na may kailangan kaming gawin. Hindi nga lang namin alam kung kailan namin gagawin. O siguro hindi na lang. May pasok pa ako bukas.

Sa kabilang banda, bumulwak rin sa alaala ko ang mga sinambit ng isa kung kaibigan ukol sa konsepto ng mga engkanto. Ang engkanto raw ay mga nilalang na bumaliktad sa Diyos at kung anuman ang kanilang naging katauhan sa kailaliman ay isang kaparusahan sa kanilang nagawa. At dito ko masasabi na ang ilan sa mga kaibigan ko na may kaukulang kaalaman sa banal na aklat ay hindi maniniwala na yakapin ang konsepto ng pagiging pantay ng mga engkanto sa tao. Sapat na marahil sa kanila ang malaman ang hangarin ng dula na pangalagaan ang kalikasan pero ang ipagpantay ang mga engkanto/hayop/halaman sa tao ay taas kilay nilang babalangkasin kung bakit. Ilan sa mga tanong nila: Paaano mo masasabi na pantay ang tao sa pinya? Ang tao sa mananaggal? Ang tao sa ipis?  

Ngayon, halimbawa kung hangarin man ng dula na paniwalaan ako na pantay nga ako sa isang pinya, hindi sila naging epektibo. Kung mapaniwala man nila ako, siguro hindi ko na makakaya pang tusukin ang mga mata ng pinya, balatan at kainin ito ng buhay. Hindi na rin ako kakain ng escabecheng lapulapu (aalagaan ko na lang raw sila sabi ni Jepoy). 

Bilang respeto naman sa paniniwalang pangrelihiyon (na ang tao ay pinakaespesyalna gawa ng Diyos), pinalampas ko na lang ang konteksyong yaon sa isip ko at iniwan sa teatrong pinasukan ko.  Subalit paglabas naman, sa isang iglap, isang katanungan na naman ang umusbong kung totoo nga ba ang mga lamang lupa o hindi. Hindi ko rin naman yaon masagot. Wala rin naman talagang makakasagot. Malay natin totoo. Malay natin gawa gawa lang bilang panakot sa mga makukulit na mga bata noong araw para umuwi na sila ng maaga mula sa maghapong paglalaro. Pero ang nangyari, pinarating sa kabuuan ng dula na sila ay totoo, nahahawakan, nakakausap, at may damdamin. Kung sa riyalidad ang pagbabasehan ko, mas nanaisiin ko na tapusin nila ang dula kung saan si Jepoy ay nagising sa matagal na pagkakahimlay; na ang lahat ay mula lamang sa kanyang imahinasyon mula sa kwento ng mga nakakatanda. Dito mahahati ng dula ang isipan ng manonood kung ano ang pantasya; kung ano ang totoo.  #

Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang Umaaraw Umuulan Kinakasal ang Tikbalang

Isang Araw sa ika-Bente Uno ng Disyembre

Annotation:
Ito ay pang-lima sa 20 kabanata ng nobela ko na pinamagatang: "Isang Araw sa ika-Bente Uno ng Disyembre"

Kabanata 5: Si Ina

Napakagaan ng pakiramdam ni Toog. Para na siyang hangin. O para na siyang parte ng hangin. Hindi niya maintindihan.  Lumulutang siya sa ere. Napakagaan niya. Alam niya na nakawala na silang lahat sa katauhan ng mga puno. Isang riyalisasyon mula kay Bantulinao.

Mula sa kanyang pagkakalutang nakita ni Toog ang sitwasyon ng kanyang binabantayan. Sa gitna ng makakapal na mga usok nakita niya ang mga nakatumbang mga puno. Nais man niyang ipagtanggol ang buong kagubatan ngunit wala na siyang magagawa. Wala na ang mga puno. Wala na lahat ang kanyang binabantayan. Hindi na rin marahil siyang pwedeng tawaging tagapagbantay. Subalit nagsilapitan pa rin ang ibang mga samakal sa kanya. Nananangis sila. Humihingi ng saklolo.  Naawa si Toog sa kanilang kalagayan.

Habang lumulutang sila papalayo, naaninag ni Toog ang kanilang pinanggalingan. Nakikita ni Toog ang nagsisimulang namumuong usok.  Walang pinagkaiba ito sa nakita niya sa bundok nila Bantulinao. Ngunit saan na nga ba sila patungo?  Patuloy na lang ba silang maging parte ng hangin?     

Hinayaan na lang nila ang hangin.  Itinaboy sila sa iba't ibang direksyon. Hanggang parang patungo sila sa halos walang hanggan.  Pinilit na lumapit ng ibang mga samakal kay Toog subalit ang hangin mismo ang lumalayo sa kanilang lahat.  Hanggang sa tumigil ang hangin.  Isang napakagandang tanawin ang kanilang nakita.  Isang napakataas na bundok. Parang bato balani na dinadala sila sa bundok na yaon. Papalapit sila ng papalapit hanggang sa makita nila ang mga puting ulap sa tuktok. Hindi alam ni Toog kung ano yaon pero ramdam niya na doon sila patungo. Pumasok sila sa nakaabang na puting usok o ulap o kung ano man ’yun ay hindi niya alam hanggang nanilaw ang buong paligid.

Pagtagal, unti unting bumalik ang liwanag hanggang sa kalayuan nakita nila ang iba't ibang kabundukan na napupunuan ng iba't ibang mga puno. Parang napasok sila sa ibang dimensiyon. Hindi maipaliwanag ni Toog kung paano ito nangyari. Nananaginip lamang ba siya? O kung panaginip ito, sana ay hindi na siya magising. Mula sa itaas para silang mga nakalutang na ulap upang mamasdan ang kagandahan ng kanilang napasok.

Isang liwanag ng lihis ng araw ang nakita niya sa buong tanawin na parang walang katapusang bukang liwayway. Naglalaro ang mga ulap sa mga iba’t ibang kulay na dulot ng liwanag. Sa ibaba makikita ang napakaberdeng tanawin. Walang anumang nakatumbang mga puno. Lahat sila ay buong giliw na nakatayo. Sa ilang mga gilid nito mahuhugis ang paghahalikan ng ilog sa karagatan na sumasalamin sa naglalarong kulay ng kalangitan. May isang maliit na lawa rin na   kakikitaan ng mga nangagliparang mga ibong hindi na gala kundi permanente ng nananahan sa kalapit na kabundukan.

Palutang-lutang lamang sila dito hanggang sa mapansin nilang sila ay pababa papasok sa isang kagubatan. Parang may bato balani na naman na dumadala sa kanila sa iisang lugar. Nakita nilang lahat na papunta sila sa isang batis. At bago pa man mamangha si Toog sa linaw at ganda nito napansin niya agad na may nilalang sa gilid nito na parang kanina pa sila hinihintay. Ang nilalang ay nagtataglay ng matinding liwanag; ng puting liwanag; sa kahit saang anggulo ay makikita ang kaputian nito. Isa nga ba itong nilalang o dulot lamang ng kanyang imahinasyon? Subalit habang papalapit na sila, ramdam niya na totoo siya. Kahugis ng katawan nito ang limang dayo na kanyang nakita sa kagubatan. Isa ba itong unggoy? Subalit parang napakaamo ng mukha niya para maging isang unggoy. Mahahaba ang kanyang itim na mapapayat na dahon marahil pero parang hindi. Bulaklak ba ito o ano?

Nagwika ito sa kanila sa isang pinakamatinis na boses na animo'y pinaghalong mga tunog na mga laguslos ng batis at pinagsamang maaamong mga ibon.

"Magandang pagdating sa paraiso. Kilala ko kayong lahat at batid ko rin na malamang hindi ninyo ako kilala. Ako si Inang Kalikasan."

Natulala si Toog. Hindi niya mawari ang ibig ipahiwatig ng kaharap maging ng kanyang mga kasama. Sino si Inang Kalikasan? Isa rin ba siyang puno? Ano ang kanyang pakay? Saan siya nagmula?  Marahil nababasa ni Inang Kalikasan ang iniisip ni Toog kaya nagwika siyang muli.

"Lagi ko kayong pinagmamasdan sa ibaba maging ang iba ninyong kasamahan. Alam ko ang inyong mga hinaing at sa lahat ng iyon patuloy na nagiging panalo ang mga tao sa paggamit sa inyo.”

 Nahihiya man si Toog ay sumagot ito kay Inang Kalilkasan.

"Inang Kalikasan ang iyong pangalan ‘di ba? ano po ang mga tao?," pagtatakang tanong ni Toog.

"Ipagpaumanhin mo ang hindi ko pagpapakilala sa kanila. Lumapit kayong lahat dito at ipapakita ko kung sino sila."

Itinuro ni Inang Kalikasan ang kalapit na napakalinaw na batis. Lumapit sila dito. Iwinagayway ni Inang Kalikasan ang kanyang mapuputing galamay na mga animo'y magagandang sanga.  Mula sa malinaw na tubig, umangat ito ang naghulma ng mga mukha. Lumabas ang tatlong nilalang na kinorte ng iwinagayway na tubig. Parang nililok ni Ina ang mga tatlong katauhang nabuo. Nagulat ang lahat sa nakita. Nagsalilta si Ina.

   

"Sila ang mga sinasabi kong tao."

Tatlong tao ang nakatayo sa harap nila. Isang maputi, isang maitim, at isang katamtaman lamang.

Nagsalitang muli si Ina.

“Iba iba ang mga tao, may maputi may maitim at may katamtaman lamang. Maging ako ay nasa ganito ring hulma"

"Ibig sabihi,” tanong ni Toog.

"Hindi ako tao Toog."

"Ano ka po?"

"Ako kayo."

"Hindi ko po kayo maintindihan."

"Sa dinami-dami ng nakarating dito, walang pinagkaiba ang inyong mga reaksyon kung sino talaga ako. Marahil patuloy kayo sa pag-iisip na ako'y isang kathang isip lamang."

"Hindi ko po talaga kayo maintindihan."

"Ang mga tubig sa batis. Ang mga berdeng dahon ng mga puno. Ang malilinis na ilog lawa at dagat. Ang mga halaman, hayop, at tao. Ako 'yun."

"Kayo po kami?"

"Ang aking mga kamay na korteng mga sanga; ang aking mga buhok na animo'y malilinis na lupa; ang aking mga mata na animo'y kakulay ng malinis na batis lawa,  ilog at dagat, ang sinag ng aking kabuuan mula sa matingkad na araw, ang hanging lumalabas mula sa lahat ng parte, ito ang nagsasabing ako kayo.”

Kapansin-pansin ang katahimikan sa paligid kaya hindi na nag-atubili si Ina na magsalitang muli.   

“Subalit hindi niyo lang alam ang kaibahan ko ngayon sa nakaraan.”

Iwinagayway muli ni Ina ang kanyang mga kamay. Nawala na ang tatlong taong pinapaliwanag ni Ina at pinalitan ng isang napakalaking nilalang na hinulma ng tubig. Isa itong napakataas, napakamasinag, nakapakinis na nilalang.

“Ang aking mga buhok na animo'y malilinis na lupa. Ang mga mata nito ay kakulay ng mga bituin sa langit. nakakasinag ng kanyang kabuuan mula sa pinakamatingkad na araw, ang hanging lumalabas mula sa lahat ng parte, ito ay napakasariwa”

Tumabi si Inang kalikasan sa nagawang imahe. Nagmukhang bubwit si Ina. Animo'y isang higanteng ina ang katabi niya. Nagulat silang lahat.  Si Toog naman ay namangha Subalit sa loob niya, alam niya na malaki na ang kaibahan ni Ina.

"Marahil napapasin niyo ang kaibhan ko noon at ngayon. At patuloy akong nagbabago sa paglipas ng panahon."

Naisip ni Toog ang nangyari sa kanila. Pati na rin sa mga kasamahan ni Bantulinao. Si Bantulinao. Nasaan na nga ba si Bantulinao. Napatingin ang Ina kay Toog. At napagtanto kaagad ang kanyang nais itanong.

"Si Bantulinao. Pinili niyang bumalik."

"Bumalik sa..."

"Toog, dito sa paraiso, ang mga dumarating ay pinapapili ko kung nanaisin nilang bumalik o manatili dito."

"Subalit Ina, sa ganda ng paraisong ito, wala ng ibang magnanais na bumalik."

"Toog. Ang kagandahan ng paraiso ay hindi permanente. Ito ay nagbabago rin kasabay ko."

"Ibig sabihin si Bantulinao ay bumalik sa kagubatan?"

"Parang ganun na rin, Toog; pinili niyang maging tao."

"Nasaan na siya ngayon?"

"Malalaman mo rin."

   

**********

Nanatili sa isipan ni Toog si Bantulinao. Bakit ninais niya na maging tao? Ano ang kanyang hangarin? Gusto niya bang mailigtas si Ina? O nais lang niyang maramdaman ang pagiging isang tao. Naisip rin ni Toog ang mga iyon. Marahil katulad na katulad ito sa laman ng isipan ni Bantulinao. Oo. Pareho nga siguro. Tiningnan ni Toog si Ina. Katabi pa rin nito ang iwinagayway niya na dating imahen nito.

Naisip ni Toog na dapat gumawa na siya ng hakbang. Naisip niya na kung si Bantulinao ay ninais na maging tao, siya rin ay nais din niya. Napangiti si Ina.

“Kung gayon Toog. Matutupad ang iyong ninanais.”

Dumilim ang paligid.

Isa itong kadiliman na kailanman ay hindi pa nararanasan ni Toog. Pagnaka'y unti-unting nawawala ang kanyang nalalaman. Hanggang sa hindi na niya matandaan ang kanyang pinanggalingan; kahit ang  kanyang sarili.

=katapusan ng kabanata 5 =

Maganda Pangit Masarap Kadiri

nagtakbuhan ang mga daga papunta sa umaalingasaw
nakakahalinang mga kumpol na mga pinaghaluhalong
retaso ng mga hinabing nangagpapanis na mga ulam
na pinagsasamasama ng mga malalaking langaw
at kay lulusog na ipis upang mapabulok 
mahabol ang kapakinabangan ng linamnam ng sarap
ng pabulabulang papatakpatak na sustansiya
na daga at ipis lang nakakaintindi sa loob ng supot
na nakatengga sa may malaking balde ng basura sa likod
tagong tago sa kalakihan ng walang hanggang
kasiyahan ng siyudad sa harap ng anim at higit
pang mga gusali na nakakagalak  pagmasdan 
lalo na kapag maaaninag mo ang kasiyahang
taglay ni haring araw tuwing umaga sa mga
salamin taglay ang kalinisan ng makulay na fountain, 
namumukadkad na mga bulaklak,
pakurbang anyo ng mga nakakaakit na daan,
mga batong may kakaiba at nakakamangha
sa pasilyo

nagtakbuhan ang mga desenyo papunta sa mga pasilyo
nakakahalinang mga kumpol na mga pinaghalong 
retaso ng mga animoy hinabi na mga bulaklak
na pinagsasamasama ng mga malalaking magandang bato
at kay lulusog na mga pananim upang magkakulay at
mahabol ang kapakinabangan ng linamnam ng sarap
ng pabulabulang papatakpatak na sustansiya
na araw at fountain lang nakakaintindi sa labas
na nakabalandra sa may magarang lote sa harap
kitang kita upang takpan ang kaliitan ng walang hanggang
kalungkutan ng siyudad sa likod na anim at higit 
pang mga gusali na nakakasukang pagmasdan 
lalo na kapag maaaninag mo ang kalungkutang 
taglay ng mga daga tuwing umaga sa mga 
salamin ng karumihan ng nangingitim na pagkain,
namumukadkad naaagnas na mga patay na hayop sa
pakurbang anyo nitong umaalingasaw nakakakit sa lahat
ng mga iba pang uod na kakaiba at nakakasuka  
sa dumpsite